Örstutt um málsmeðferð
Málsmeðferð hefst með því að óbyggðanefnd tilkynnir fjármála- og efnahagsráðherra að nefndin hafi ákveðið að taka tiltekið landsvæði til meðferðar og veitir honum frest til að lýsa fyrir hönd íslenska ríkisins kröfum þess um þjóðlendur á svæðinu. Þegar kröfur ríkisins liggja fyrir gefur óbyggðanefnd út tilkynningu og skorar á þá er telja til eignarréttinda eða annarra réttinda á því svæði sem ríkið gerir kröfu til, að lýsa kröfum sínum fyrir óbyggðanefnd innan tiltekins frests. Að lokinni opinberri kynningu á öllum þeim kröfum sem borist hafa á viðkomandi svæði er tekin ákvörðun um skiptingu svæðisins í mál og boðað til fyrstu fyrirtöku. Málin eru síðan tekin fyrir eins oft og þörf er á, frekari gögn lögð fram og leitast við að skýra þau að öðru leyti.
Mikilvægur liður í málsmeðferðinni er kerfisbundin öflun gagna um ágreiningssvæðin, sem sérfræðingar á Þjóðskjalasafni Íslands annast að verulegu leyti.
Meðal annarra mikilvægra liða í málsmeðferðinni eru vettvangsferð og svonefnd aðalmeðferð. Það felur í sér að farið er á vettvang undir leiðsögn heimamanna, aðilar og vitni gefa skýrslur og að því búnu eru málin flutt munnlega. Almennt er aðalmeðferð hagað þannig að hún fari fram nærri þeim svæðum sem deilt er um, bæði til þess að óbyggðanefnd geti notið aðstoðar heimamanna við að upplýsa málin og til þess að heimamenn eigi þess kost að fylgjast með því sem fram fer. Eftir að gagnaöflun lýkur og fram komin gögn hafa verið rannsökuð til hlítar eru úrskurðir kveðnir upp. Vegna umfangs mála líða gjarnan 1‒2 ár frá því að málsmeðferð hefst og þar til úrskurðir eru kveðnir upp.
Hér fer á eftir nánari lýsing á einstökum þáttum málsmeðferðar.
Svæði tekið til meðferðar
Óbyggðanefnd skipti landinu upphaflega í 11 svæði og tók eitt þeirra fyrir hverju sinni. Síðar var sumum svæðunum skipt í smærri einingar, meðal annars í því skyni að aðlaga umfang mála að knöppum fjárheimildum nefndarinnar. Svæðin eru því sextán nú og miðast afmörkun þeirra að jafnaði við sýslumörk. Að auki er ólokið umfjöllun nefndarinnar um eyjar og sker umhverfis landið sem verða sautjánda svæðið. Á yfirlitskorti má sjá stöðu málsmeðferðar nefndarinnar eftir svæðum.
Upplýsingar um málsmeðferð á einstökum svæðum eru á síðunni Til meðferðar. Þá hefur verið sett sérstök óbyggðanefnd til að annast málsmeðferð skv. 1. málsl. 7. mgr. 10. gr. þjóðlendulaga.
Ríkinu veittur frestur til að setja fram kröfur
Fjármála- og efnahagsráðherra fer með fyrirsvar fyrir hönd ríkisins í málum fyrir óbyggðanefnd. Ráðherra er tilkynnt um ákvörðun óbyggðanefndar og veittur þriggja til sex mánaða frestur til að lýsa kröfum ríkisins um þjóðlendur á viðkomandi svæði. Samhliða kröfum skal leggja fram þær heimildir og gögn sem ríkið byggir rétt sinn á. Lögmenn annast þá hagsmunagæslu fyrir hönd ráðherra.
Kallað eftir kröfum annarra
Þegar kröfulýsing ríkisins liggur fyrir gefur óbyggðanefnd út tilkynningu og lætur birta í Lögbirtingablaði og dagblöðum. Þar er gerð grein fyrir kröfugerð ríkisins og skorað á þá sem telja til eignarréttinda á því svæði sem ríkið gerir kröfur til að lýsa kröfum sínum fyrir óbyggðanefnd innan tiltekins tíma (3‒6 mánaða). Tilkynningu um kröfugerð ríkisins kann að vera þinglýst á þær eignir á svæðinu sem skráðar eru í þinglýsingabók hjá viðkomandi sýslumannsembætti.
Kröfulýsing fjármála- og efnahagsráðherra, ásamt fylgigögnum, er gerð aðgengileg hjá sýslumönnum og sveitarfélögum á svæðinu auk þess sem gögnin eru birt á vefsíðu óbyggðanefndar.
Sjá einnig: Um undirbúning málsaðila.
Kynning á lýstum kröfum
Að loknum fresti gefur óbyggðanefnd út yfirlit yfir lýstar kröfur ásamt uppdrætti (kröfulínukorti). Þessi gögn liggja frammi á skrifstofu viðkomandi sýslumanns/sýslumanna í að minnsta kosti einn mánuð og venja er að gera þau að auki aðgengileg hjá sveitarfélögum á svæðinu. Einnig eru gögnin birt á vefsíðu óbyggðanefndar. Athugasemdir skulu hafa borist nefndinni innan sjö daga frá þeim degi er kynningu lýkur.
Rannsóknarskylda óbyggðanefndar
Málsmeðferð óbyggðanefndar einskorðast ekki við þau gögn sem aðilar leggja fram heldur ber nefndin einnig sjálfstæða rannsóknarskyldu. Í henni felst skylda til að hafa frumkvæði að því að afla heimilda og gagna um eignar- og afnotaréttindi yfir því landsvæði sem til meðferðar er og framkvæma rannsóknir og athuganir um staðreyndir og lagaatriði sem þýðingu hafa fyrir niðurstöðu í einstökum málum. Markmiðið er að tryggja sem best að rétt niðurstaða fáist um einstök álitaefni. Til að fullnægja þessari skyldu sem best nýtur óbyggðanefnd aðstoðar Þjóðskjalasafns Íslands og fleiri aðila varðandi gagnaöflun og skjalarannsóknir. Að jafnaði eru unnin 2‒3 ársverk árlega á Þjóðskjalasafninu við öflun heimilda um svæði sem deilt er um fyrir óbyggðanefnd og ritun sögulegra greinargerða um þau. Að auki aflar óbyggðanefnd gagna víðar eftir því sem tilefni eru til.
Í þjóðlendulögum segir að komi það fram við meðferð máls að aðili, sem kann að telja til eignarréttinda, hafi ekki lýst kröfum sínum skuli óbyggðanefnd hafa frumkvæði að því að kanna hvort hann falli frá tilkalli, en ella gefa honum kost á að gerast aðili máls. Á þessum grundvelli hefur nefndin stundum vakið athygli hugsanlegra rétthafa á kröfugerðum íslenska ríkisins og gefið þeim kost á aðild, hafi þeir ekki sjálfir haft frumkvæði að því að lýsa kröfum innan tilskilins frests.
Nánari upplýsingar um rannsóknarskyldu og gagnaöflun óbyggðanefndar eru í yfirliti yfir frumgögn sem könnuð eru (pdf).
Sáttaumleitan
Óbyggðanefnd leitar sátta með aðilum nema telja verði að sáttatilraun verði árangurslaus.
Málflutningur
Fyrir óbyggðanefnd fer fram málflutningur. Hann er að meginreglu skriflegur samkvæmt þjóðlendulögum. Óbyggðanefnd getur þó samkvæmt lögunum ákveðið að einnig fari fram munnlegur málflutningur og sönnunarfærsla og er það undantekningalaust gert í þeim málum sem nefndin hefur til meðferðar.
Úrskurður
Máli fyrir óbyggðanefnd lýkur með úrskurði. Sá úrskurður er endanleg afgreiðsla málsins innan stjórnsýslunnar og verður því ekki kærður til ráðherra sem æðra stjórnvalds. Sá sem vill ekki una úrskurði óbyggðanefndar getur hins vegar höfðað einkamál innan sex mánaða frá útgáfudegi þess Lögbirtingablaðs sem útdráttur úr úrskurði er birtur í.
Úrskurðir óbyggðanefndar eru birtir á eftirfarandi hátt:
- Með uppkvaðningu í heyranda hljóði og afhendingu úrskurðanna til málsaðila eða fulltrúa þeirra.
- Í Lögbirtingablaði (útdráttur ásamt uppdrætti).
- Í skýrslu óbyggðanefndar.
- Á vefsíðu óbyggðanefndar.