Örstutt um málsmeðferð
Meginhlutverk óbyggðanefndar er að rannsaka og skera úr um hvaða svæði eru utan eignarlanda en slík svæði eru að undangenginni rannsókn úrskurðuð þjóðlendur. Einnig úrskurðar nefndin um óbein eignarréttindi innan þjóðlendna.
Óbyggðanefnd hefur skipt landinu í sautján svæði og tekið eitt til meðferðar hverju sinni. Málsmeðferð á hverju svæði hefst á því að óbyggðanefnd tilkynnir fjármála- og efnahagsráðherra að nefndin hafi ákveðið að taka svæðið til meðferðar og veitir honum frest til að lýsa fyrir hönd íslenska ríkisins kröfum um þjóðlendur þar. Þegar kröfur ríkisins liggja fyrir kynnir óbyggðanefnd þær og skorar á þá sem telja til eignarréttinda eða annarra réttinda á svæði sem ríkið gerir kröfu til að lýsa kröfum sínum innan tiltekins frests. Að liðnum þeim fresti eru heildarkröfur kynntar.
Óbyggðanefnd rannsakar síðan málin, sem felur m.a. í sér umfangsmikla og kerfisbundna gagnaöflun í samvinnu við sérfræðinga á Þjóðskjalasafni Íslands. Meðal annarra mikilvægra liða í málsmeðferðinni eru vettvangsferð og svonefnd aðalmeðferð. Það felur í sér að farið er á vettvang undir leiðsögn heimamanna, aðilar og vitni gefa skýrslur og málin eru flutt munnlega.
Leiði rannsókn óbyggðanefndar í ljós að einhver kunni að telja til eignarréttinda án þess að hafa lýst kröfu innan almenns kröfulýsingarfrests er viðkomandi gefinn kostur á að gerast aðili máls, sbr. 3. mgr. 13. gr. þjóðlendulaga.
Eftir að gagnaöflun lýkur og framkomin gögn hafa verið rannsökuð til hlítar úrskurðar óbyggðanefnd um kröfur málsaðila. Ef svæði sem ríkið hefur gert þjóðlendukröfur til reynast samkvæmt rannsókn óbyggðanefndar vera eignarlönd er kröfum ríkisins þar hafnað. Svæði sem reynast utan eignarlanda eru hins vegar úrskurðuð þjóðlendur. Ef óbein eignarréttindi reynast til staðar innan þjóðlendna er jafnframt úrskurðað um þau. Vegna umfangs mála líða gjarnan 1‒2 ár frá því að málsmeðferð hefst og þar til úrskurðir eru kveðnir upp.
Hér á eftir fer nánari lýsing á einstökum þáttum málsmeðferðar.
Svæði tekið til meðferðar
Óbyggðanefnd skipti meginlandi Íslands upphaflega í 11 svæði og hefur tekið eitt þeirra til meðferðar hverju sinni. Síðar var sumum svæðunum skipt í smærri einingar, meðal annars í því skyni að aðlaga umfang mála að knöppum fjárheimildum nefndarinnar. Svæðin á meginlandinu urðu þannig sextán og miðast afmörkun þeirra að jafnaði við sýslumörk. Að auki eru eyjar og sker umhverfis landið sautjánda svæðið. Á yfirlitskorti má sjá stöðu málsmeðferðar eftir svæðum.
Upplýsingar um yfirstandandi málsmeðferð á einstökum svæðum eru á síðunni Til meðferðar. Þá hefur verið sett sérstök óbyggðanefnd til að annast málsmeðferð skv. 1. málsl. 7. mgr. 10. gr. þjóðlendulaga.
Ríkinu veittur frestur til að setja fram kröfur
Fjármála- og efnahagsráðherra fer með fyrirsvar fyrir hönd ríkisins í málum fyrir óbyggðanefnd. Þegar málsmeðferð á hverju svæði hefst er ráðherra veittur þriggja til sex mánaða frestur til að lýsa kröfum ríkisins um þjóðlendur á viðkomandi svæði. Lögmenn annast þá hagsmunagæslu fyrir hönd ráðherra.
Kallað eftir kröfum annarra
Þegar kröfulýsing ríkisins liggur fyrir er hún birt á vefsíðu óbyggðanefndar. Í samræmi við þjóðlendulög gefur nefndin síðan út tilkynningu sem birtist í Lögbirtingablaði og dagblöðum. Þar er gerð grein fyrir kröfum ríkisins og skorað formlega á þá sem telja til eignarréttinda á svæði sem ríkið gerir kröfur til að lýsa kröfum sínum fyrir óbyggðanefnd innan tiltekins tíma (3‒6 mánaða). Kröfurnar eru einnig kynntar eftir ýmsum öðrum leiðum, t.d. með tilkynningum til héraðsmiðla og annarra fjölmiðla, sem og til sveitarfélaga.
Tilkynningu um kröfugerð ríkisins kann að vera þinglýst á þær eignir á svæðinu sem skráðar eru í þinglýsingabók hjá viðkomandi sýslumannsembætti, sbr. 2. mgr. 10. gr. þjóðlendulaga.
Sjá einnig: Um undirbúning málsaðila.
Kynning á lýstum kröfum
Að loknum fresti gefur óbyggðanefnd út yfirlit yfir lýstar kröfur ásamt uppdrætti (kröfulínukorti). Þessi gögn liggja frammi á skrifstofu viðkomandi sýslumanns/sýslumanna í að minnsta kosti einn mánuð, sbr. 12. gr. þjóðlendulaga. Almennt eru kynningargögnin einnig send sveitarfélögum á svæðinu. Enn fremur eru gögnin birt á vefsíðu óbyggðanefndar. Athugasemdir skulu hafa borist nefndinni innan sjö daga frá þeim degi er kynningu lýkur.
Rannsóknarskylda óbyggðanefndar
Málsmeðferð óbyggðanefndar einskorðast ekki við þau gögn sem aðilar leggja fram heldur ber nefndin einnig sjálfstæða rannsóknarskyldu. Í henni felst skylda til að hafa frumkvæði að því að afla heimilda og gagna um eignar- og afnotaréttindi yfir því landsvæði sem til meðferðar er og framkvæma rannsóknir og athuganir um staðreyndir og lagaatriði sem þýðingu hafa fyrir niðurstöðu í einstökum málum. Markmiðið er að tryggja sem best að rétt niðurstaða fáist um einstök álitaefni. Til að fullnægja þessari skyldu sem best nýtur óbyggðanefnd aðstoðar Þjóðskjalasafns Íslands við gagnaöflun og skjalarannsóknir. Að auki aflar óbyggðanefnd gagna víðar eftir því sem tilefni eru til.
Í þjóðlendulögum segir að komi það fram við meðferð máls að aðili, sem kann að telja til eignarréttinda, hafi ekki lýst kröfum sínum skuli óbyggðanefnd hafa frumkvæði að því að kanna hvort hann falli frá tilkalli, en ella gefa honum kost á að gerast aðili máls. Á þessum grundvelli hefur nefndin stundum vakið athygli hugsanlegra rétthafa á kröfugerðum íslenska ríkisins og gefið þeim kost á aðild, hafi þeir ekki sjálfir haft frumkvæði að því að lýsa kröfum innan tilskilins frests.
Nánari upplýsingar um rannsóknarskyldu og gagnaöflun óbyggðanefndar eru í yfirliti yfir frumgögn sem könnuð eru (pdf).
Sáttaumleitan
Óbyggðanefnd leitar sátta með aðilum nema telja verði að sáttatilraun verði árangurslaus.
Málflutningur
Fyrir óbyggðanefnd fer fram málflutningur. Hann er að meginreglu skriflegur samkvæmt þjóðlendulögum. Óbyggðanefnd getur þó samkvæmt lögunum ákveðið að einnig fari fram munnlegur málflutningur og sönnunarfærsla og er það jafnan gert í málum sem nefndin hefur til meðferðar.
Úrskurður
Máli fyrir óbyggðanefnd lýkur með úrskurði. Ef svæði sem ríkið hefur gert þjóðlendukröfur til reynast samkvæmt rannsókn óbyggðanefndar vera eignarlönd er kröfum ríkisins þar hafnað. Svæði sem reynast utan eignarlanda eru hins vegar úrskurðuð þjóðlendur. Ef óbein eignarréttindi reynast til staðar innan þjóðlendna er jafnframt úrskurðað um þau. Úrskurður óbyggðanefndar er endanleg afgreiðsla málsins innan stjórnsýslunnar og verður því ekki kærður til ráðherra sem æðra stjórnvalds. Sá sem vill ekki una úrskurði óbyggðanefndar getur hins vegar höfðað einkamál innan sex mánaða frá útgáfudegi þess Lögbirtingablaðs sem útdráttur úr úrskurði er birtur í.
Úrskurðir óbyggðanefndar eru birtir á eftirfarandi hátt:
- Með uppkvaðningu í heyranda hljóði og afhendingu úrskurðanna til málsaðila eða fulltrúa þeirra.
- Í Lögbirtingablaði (útdráttur ásamt uppdrætti).
- Í skýrslu óbyggðanefndar.
- Á vefsíðu óbyggðanefndar.